در چه سنی باهوش‌تر هستیم؟ جواب متفاوت علم به یک سوال قدیمی_رنگو

آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که اوج توانمندیهای ذهنی ما در چه سنی است؟ آیا یک کودک ۸ ساله خلاق باهوش‌تر است، یک مهندس ۳۰ ساله متخصص، یا یک استاد شطرنج ۶۵ ساله باتجربه؟ باید اعتراف کنیم که این سوالی است که تعداد بسیاری از ما از خود می‌پرسیم. برای جواب به این سوال خوب است یک داستان را مرور کنیم.

امیر برای یک مسابقه بزرگ ذهنی به نام «نبرد مغزها» آماده می‌بشود و باید بهترین هم‌تیمی را انتخاب کند. گزینه‌های او عبارت‌اند از:

• لیلای ۸ ساله: مسلط به دو زبان و استاد تفکر خلاق.
• بامداد جوان: مهندس طراح ماهواره که ۱۰۰ رقم اعشار عدد پی را از نگه داری است.
• محمد ۶۵ ساله: قهرمان شطرنج محله با توانایی‌ای بی‌نظیر.

انتخاب سخت است، نه؟! جواب به این سوال که «چه فردی باهوش‌تر است؟» حتی از این هم سخت‌تر است؛ چون بر پایه تعاریف مدرن هوش یک مفهوم تک‌بعدی که با تست IQ سنجیده بشود، نیست. هوش مجموعه‌ای از توانمندیهای گوناگون همانند خلاقیت، حافظه، یادگیری و خرد است. دلنشین این جا است که شواهد علمی مشخص می کند که مغز ما در سنین گوناگون در در عرصه‌های مختلفی توانمد یا همان «باهوش است.»

کودکی: انفجار خلاقیت و یادگیری زبان

در سال‌های ابتدایی زندگی، مغز ما یک دوره رشد انفجاری به نام سیناپتوژنز (Synaptogenesis) را توانایی می‌کند. در این دوره، در هر ثانیه بیشتر از یک میلیون اتصال عصبی تازه شکل می‌گیرد! سپس مغز بر پایه ازمایش ها، اتصالات نیرومندتر را نگه می‌دارد و اتصالات ضعیف را هرس می‌کند.

«سیناپتوژنز، فرآیند زیستیِ شکل‌گیری اتصالات تازه (سیناپس) بین سلول‌های عصبی است. این رخداد، به‌اختصاصی در اغاز کودکی، معماری شبکه عصبی مغز را برای یادگیری، حافظه و انطباق با محیط پی‌ریزی می‌کند.»

این فرآیند علتمی‌بشود کودکان در عرصه‌های خاصی بدرخشند:

• یادگیری زبان: مغز کودکان برای یادگیری زبان کاملاً آماده است. به همین علت است که آن‌ها می‌توانند به راحتی چندین زبان را بیاموزند. این نقطه قوت لیلا است.
• تفکر خلاق: قشر پیش‌ پیشانی مغز (Prefrontal Cortex) – که مسئول کنترل و تفکر استراتژیک است – در کودکان تا این مدت کاملاً گسترش نیافته. این «ضعف» در واقع یک «نقطه قوت» است! چرا؟چون علتمی‌بشود کودکان کمتر بترسند، راه‌حل‌های خلاقانه‌تر و خارج از چارچوب برای معماها اشکار کنند و در فرایند یادگیری منعطف باشند.

نوجوانی و جوانی: اوج حل قضیه و یادگیری سریع

دوران نوجوانی و جوانی، مرحله‌ای پر فراز و نشیب برای معز است. در این دوره:

• قشر پیش‌پیشانی (Prefrontal Cortex) به شدت در حال رشد است. این قسمت از مغز به نوجوانان و جوانان (همانند امیر و آما) توانایی بسیار‌ای در حل معماهای منطقی و ریاضی و تمرکز بالا می‌دهد.
• سیستم پاداش مغز زیاد فعال است. این ویژگی نوجوانان را به یادگیرندگانی کنجکاو، ماجراجو و ریسک‌پذیر تبدیل می‌کند که به جستوجو ازمایش ها تازه می باشند.

«سیستم پاداش مغز، مجموعه‌ای از مدارهای عصبی است که مسئول تشکیل انگیزه، میل و لذت می باشند. این سیستم با آزادسازی انتقال‌دهنده عصبی کلیدی، دوپامین، رفتارهای حیاتی برای بقا (همانند خوردن و تعامل اجتماعی) را تحکیم کرده و به گفتن موتور محرک مغز برای یادگیری و تکرار ازمایش ها مثبت عمل می‌کند.»

در واقع، مغز یک نوجوان همانند یک «آچار فرانسه» است؛ آماده برای یادگیری سریع و کسب توانایی‌های متنوع. بزرگسالان جوان نیز از یک قشر پیش‌پیشانی کاملاً گسترش‌یافته منفعت می‌برند که آن‌ها را در حل پازل‌ها و جداول کلمات متقاطع سریع و کارآمد می‌کند.

میانسالی و سالمندی: عصر خرد و دانش انباشته

با افزایش سن، برخی توانمندیها امکان پذیر تحول کنند. برای مثال، هیپوکامپ (Hippocampus)، مرکز حافظه مغز، امکان پذیر مقداری کوچک بشود و به یاد آوردن برخی جزئیات را سخت‌تر کند. اما این همه داستان نیست. یک علت خوب برای عبارت «پیرتر و با هوش‌تر» وجود دارد.

• دانش متبلور (Crystallized Intelligence): افراد مسن‌تر، یک عمر دانش و توانایی را در ذهن خود انباشته‌اند. این دانش عمیق آن‌ها را به گزینه‌هایی عالی در حوزه اطلاعات عمومی و مشاورانی خردمند تبدیل می‌کند. این جا است که می‌توان تفاوت هوش سیال و متبلور را فهمید شد.
• تفکر استراتژیک: توانایی‌ی سالیان دراز، به افراد مسن (همانند آقای تیلور) پشتیبانی می‌کند تا در بازی‌های استراتژیک همانند شطرنج، الگوها را بهتر تشخیص داده و تصمیمات هوشمندانه‌تری بگیرند.

«هوش متبلور، به مجموعه دانش، توانایی‌ها و تجربیاتی اشاره دارد که فرد در طول زندگی خود انباشته است. این هوش همانند یک کتابخانه ذهنی عمل می‌کند که با افزایش سن و یادگیری، غنی‌تر و گسترده‌تر می‌بشود و توانایی ما را در منفعت گیری از اطلاعات قبل برای حل مشکلات جاری شکل می‌دهد.»

منبع: نظریه هوش کتل-هورن-کارول (Cattell-Horn-Carroll theory)

جواب نهایی: در چه سنی باهوش‌تر هستیم؟

حقیقت این است که هیچ سن مشخصی به گفتن «باهوش‌ترین سن» وجود ندارد. یقیناً اگر اگر منظور شما از هوش جنس خاصی از هوش همانند هوش ریاضی یا زبانی باشد، آن زمان احتمالا بتوان سنی برای آن خاص از هوش اشکار کرد.

هوش ما یک ویژگی ثابت نیست، بلکه مجموعه‌ای از توانمندیها است که در مرحله های گوناگون زندگی به اوج خود می‌رسند. مغز ما به طور هوشمندانه‌ای تکامل یافته تا در هر سنی، توانایی‌های ملزوم برای مقابله با چالش‌های همان دوره از زندگی را در برتری قرار دهد:

• ۸ سالگی برای یادگیری زبان و خلاقیت.
• سال‌های ۱۶–۲۵ برای یادگیری سریع و حل قضیه.
• ۶۵ سالگی برای منفعت گیری از خرد و دانش انباشته.

به این علت، بهترین استراتژی برای امیر در مسابقه «نبرد مغزها» چیست؟ راه اندازی یک تیم با تنوع سنی. هر عضو تیم، نقطه قوت منحصربه‌فردی را به همراه می‌آورد که فرد دیگر فاقد آن است. این همکاری بین نسل‌ها است که هوش واقعی را به نمایش می‌گذارد.

تکنیک‌هایی برای به‌خاطر سپردن اطلاعات و بازیابی آنها در زمان مناسب